Tuesday, September 3, 2019

AKOMPAÑAMENTU NO AKONSELAMENTU MANORIN


KAPÍTULU I
INTRODUSAUN
1.1  Justifikasaun
Edukasaun hanesan instituisaun ida ho nia misaun principal atu hasa’e kualidade intelektual rekursu humanu iha Timor Leste. Esforsu atu hasa’e kualidade rekursu humanu, implementa iha eskola públika no mós eskola privada sira ho prinsipiu atu eduka kanorin sira sai esperansa igreja no nasaun foun ida ne’e nian. Ema ne’ebé sai esperança ba igreja no nasaun mak estudante ne’ebé iha kapasidade intelektual, prestasaun di’ak, fiar nain, iha valor moral ne’ebé a’as, kreativu, disiplina, iha espíritu patriotismu no nasionalismu. Relasaun ho ida ne’e, edukasaun hanesan setor importante iha dezenvolvimentu estadu nian. Tan ne’e liu husi edukasaun mak to’o iha objektivu moris ne’ebé satisfasaun, atu realiza esperança ida ne’e, Instituto de Ciências Religiosas, nu’udar institutu akadémiku ne’ebé iha komprimisiu forte atu dezenvolve a’an iha área edukasun moral liu husi formasaun humana ida ho misaun atu forma ema sai manorin relijiaun ne’ebé fiar na’in, evangelizador fiar katólika nian.
Iha epoka modernizasaun, kna’ar manorin relijiaun importante tebes iha eskola privada no públiku sira, hanesan mós iha Eskola Ensíno Básico 30 Cíclo Católica São Tiago-Hera. Eskola refere presiza tebes manorin relijiaun nia akompañamentu no akonselamentu ida ne’ebé efektivu iha eskola liu-liu ensínu aprendisajen nia laran, área tarjetu sira espesifikamente parte moral ba kanorin sira nia formasaun humana iha eskola.


Ho rajaun hirak ne’e hakerek na’in hamosu monográfia ida ne’e ho títlu: “Akompañamentu no Akonselamentu Manorin Relijiaun Ne’ebé fo Benefisiu Dezenvolvimentu Moral Ba Estudante Ensíno Basíco 30 Cíclo São Tiago-Hera”. Humanu ne’ebé iha kualidade mak humanu ne’ebé iha moralidade, etika komportamentu, responsabilidade no badinas, iha prestasaun diak no valores moral ne’ebé a’as relasaun ho ne’e mak iha lema politika edukasaun sita katak atu hadia ita nia nasaun liu husi edukasaun ne’ebé kualidade.
Edukasaun ne’ebé kualidade presiza ita nia kontribuisaun ne’ebé makas, presija iha koperasaun diak entre kanorin nia inan no aman entidade no autoridade lokal sira. Prosesu akompañamentu ne’e realiza wainhira ita hotu nia servisu hamutuk. Atu to’o iha objektivu edukasaun ba futuru Timor-Leste tuir lema ministeriu edukasaun hasai lei no.14/2008. Artigu 12 alina b, hateten katak:
“Assegurar a formação geral de base as criançãs comum a todos os timorenses, que lhes garantes a descoberta e o desenvolvimento dos seus interesses e aptidões, da capacidade de raciocino, da memoria e do espírito critico, da creatividade, sentido moral, e da sensibilidade estetica, provovendo a realização individual, em harmonia com os valores da solidaridade social,e o inter-relacionado, de forma equilibrada o saber e o saber fazer, a téoria e prática, a cultura escolar e a cultura do quotidiano. (Atu asegura formasaun jeral baze nian ba labarik iha Timor laran tomak, ne’ebé iha garante deskobre no dezenvolve ba sira nia intrese aptidaun sira, iha kapasidade atu hanoin, ho memoria no espíritu ne’ebé kritiku, kreatividade, sente ou hatene konaba moral, iha hanoin estetika, provovendu iha realizasaun mesak, iha hanoin konaba valor solidadridade social, no inter-relasaun,  ne’ebé iha forma hanesan hatene no hatene halo, teoria no pratika, kultura eskola nian no kultura moris lor-loron nian)”.

Artigu ida ne’e hatudu katak Ministerio da Educação iha objektivu atu kria kondisaun ne’ebé mak diak, atu fasilita rekursu humanu ne’ebé iha kualidade, responsabilidade, kapasidade hanoin, iha sentidu moral, ba rai doben ida ne’e. Ho hanoin hirak ne’e, hakerek na’in hakarak hateten katak fundasaun husi edukasaun moral mak humanu ne’ebé iha étika, kompriende konaba norma moral liu-liu iha edukasaun moral ne’ebé forma adolecente nia mentalidade liu-liu kakutak no sentimentu fuan. Atu eduka ou forma estudante sira sai humanu ne’ebé iha kualidade no maduru iha ciência, presiza formasaun ida ne’ebé sistematizadu iha planu programa ne’ebé diak iha prosesu hanorin no ensinu aprendisajen nian. Estudante ne’ebé matenek, iha abilidade no komportamentu diak iha responsabilidade no haraik a’an, simplisidade maibe matenek. Tan ne’e edukasaun relijiaun moral hanesan edukasaun humana ne’ebé forma ema nia mentalidade moris parte espiritual, hanorin ema laos matenek deit maibe mos sai fiar nain no ezemplar ba belun seluk liu-liu iha sociedade, igreja no nasaun. Tamba ne’e edukasaun akompañamentu no akonselamentu hanesan esforsu ida ne’ebé manorin relijiaun sira halo atu to’o iha objetivu edukasaun ne’ebé ho kualidade liu husi rekursu humanu no edukasun formal ida atu fasilita Timor oan hotu atu hetan edukasaun kualidade ba intrese aptidaun sira no kapasidade hanoin ne’ebé kritiku atu dezenvolve nasaun ida ne’e ho konstrutivu, dedikasaun iha sentimentu solidadridade no inter-relasaun ho ema seluk iha kultura moris loron-loron nian ho diak.








1.2   Formulasaun Problematika
Baseia ba títlu hakerek nain nian iha leten problema ne’ebé atu identifika mak:  To’o iha ne’ebé manorin relijiaun nia akompañamentu no akonselamentu ba kanorin sira iha eskola Ensino Basíco 30 Cíclo São Tiago-Hera?
1.3  Objetivu Hakerek
1.3.1  Objetivu  Jeral
Liu husi peskiza ida ne’e hatudu ba sidadaun timor oan tomak katak akompañamentu no akonselamentu manorin relijiaun importante ba kanorin sira nia formasaun humana konaba dezenvolvimentu moral liu-liu iha eskola sira.
1.3.2   Objetivu Espesifíku
1.         Tulun hakerek nain atu hatene akompanamentu no akonselamentu manorin relijiaun ba dezenvolvimentu moral kanorin sira nian.
2.         Imita mahein São Tiago nia dalan ho lema ne’ebé dehan fiar la ho hahalok fiar ne’e sei mate (Tgo. 2:14).

1.4   Benefisiu hakerek
a)    Ba Institutu
1.        Ajuda fo kontribuisaun iha visaun no misaun instituto nian.
2.        Sai hanesan referencia kona ba akompãnamentu no akonselamentu ba instituto
b)    Ba Eskola EB 30 Cíclo São Tiago-Hera
1.        Hakerek nain fo kontribuisaun no halo tuir programa sira ne’ebé iha no habelar iha Eskola EB 30 Cíclo São Tiago-Hera.
2.        Halo korelasaun diak entre eskola EB 30 Cíclo São Tiago-Hera no Instituto
c)   Ba Hakerek Nain
Hakerek nain hetan esperiençia foun ne’ebé durante ne’e seidauk hetan iha prosesu estudu no sai hanesan bukae ida atu aumenta hakerek nain nia kapasidade iha terenu.
1.5  Rajaun Hili Títulu
Sai hanesan razaun fundamental ba hakerek na’in hodi hili topiku ida ne’e katak:
a)     Hakerek na’in hakarak hatene to’o iha ne’ebé manorin relijiaun nia akompañamentu ba kanorin sira
b)    Tamba problema ida ne’e hanesan problema foun ba hakerek na’in, ho ida ne’e mak hakerek na’in hakarak tebes atu halo rejumu tuir siencias akademika ho detaillu liu tan.




1.6  Sistematika Hakerek
Sistematika ne’ebé mak hakerek na’in uza hodi hakerek Monográfia ida ne’e mak, hakerek na’in akumula no hakerek konaba unidade importante sira ne’ebé eziste iha rezultadu peskiza ba kada kapítulu hanesan tuir mai ne’e :
KAPÍTULU I: Introdusaun ne’ebé kompostu husi justifikasaun, formulasaun problema, objetivu hakerek: objetivu jeral, objetivu espesifíku, benefisiu hakerek: ba institutu, Eskola EB 30 Cíclo São-Tiago, hakerek nain, ba kanorin sira, rajaun hili títlu no sistematika hakerek.
KAPÍTULU II: Fundamentu Teoretiku sei koalia konaba teoria sira ne’ebé iha ligasaun ho títl téze nian no argumentasaun sira seluk ne’ebé mai husi hakerek na’in rasik kona ba akompañamentu no akonselamentu manorin nian ba desenvolvimentu moral.
KAPÍTULU III: Metódu peskiza nia ramu sira mak hanesan: Dezeña peskiza, populasaun, amostra, instrumentu peskiza tekniku halibur dadus metódu observasaun, kestinariu, interviu, lalaok peskiza, variable peskiza, teknika analiza dadus.
KAPÍTULU IV: Relasaun konaba teória básica ne’ebé abut ba téze.
KAPÍTULU V:  Iha parte ne’e sei koalia konaba konkluzaun no sujestaun.






KAPÍTULU II
AKOMPAÑAMENTU NO AKONSELAMENTU MANORIN RELIJIAUN NE’EBÉ FO BENEFISIU DEZENVOLVIMENTU MORAL BA KANORIN SIRA
2.1  Difinisaun Akompañamentu No Akonselamentu
2.1.1  Akompañamentu
Etimologikamente liafuan akompañamentu mai husi lian Inglês dehan (Guidance) katak akompaña. Tuir Péritu  Bimo Walgito (1984:10) realsa katak:
“Bimbingan adalah bantuan atau pertolongan yang di berikan kepada individu atau sekumpulan individu-individu dalam menghindari atau mengatasi kesulitan-kesulitan di dalam kehidupannya, agar individu atau sekumpulan individu-individu itu dapat mencapai kesejahteraan hidupnya”. (akompañamentu mak ajudasaun ne’ebé fo ba ema ida ou grupu ida atu hases ou hado’ok husi difikuldade ne’ebé hasoru iha moris, atu nune’e bele hetan harmonia iha moris ne’e rasik).

Husi argumentu ne’ebé iha leten, hakerek na’in foti konkluzaun katak akompañamentu mak  ajudasaun husi ema ida ba ema seluk hodi fo desijaun, adaptasaun no konfere problema, akompañamentu nia objetivu atu tulun ema atu nia bele hamrik mesak, aumenta koñesementu, kapasidade no responsabilidade ba nia a’an rasik. Iha akompañamentu ida ne’e mos sai obrigasaun ida ba akompañador atu responsabiliza ba knar ne’ebé iha ho ativu. Tamba ne’e manorin relijiaun no moral iha papel importante ba kanorin sira nia formasaun humana nian, liu- liu presiza tebes halo akompañamentu ne’ebé efektivamente iha eskola atu nune’e kanorin sira sai maduru liu tan laos iha ciência deit maibe iha korelasaun ho atitude no komportametu moral kanorin sira nian hodi nune’e kanorin sira bele hatene lori a’an ba dalan ne’ebé los.
Definisaun husi akompañamentu ne’ebé sita Prayitno no Erman Amti (2008:94) afirma katak:
“Bimbingan adalah bagian dari proses pendidikan yang teratur dan sistematis, guna membantu pertumbuhan anak muda atas kekuatannya dalam menentukan dan mengarahkan hidupnya sendiri yang pada akhirnya dapat memperoleh pengalaman-pengalaman dapat memberikan sumbangan yang berarti bagi masyarakat”. (Akompañamentu hanesan parte husi proses edukasaun ne’ebé organizadu no sistematiku atu ajuda dezenvolvimentu adolecente atu determina nia moris rasik, no ikus nia bele hetan esperensia ne’ebé fo kontribuisaun signifikativu ba komunidade).

Hakerek nain konklui husi péritu nain rua nia pensamentu katak akompañamentu ne’e los duni parte husi prosesu edukasaun eskola nian ne’ebé sistematijadu atu hatene klean kanorin sira nia formasaun iha prosesu aprendisajen nia laran, atu nune’e adolesente bele deside nia futuru rasik. Akompañamentu hala’o husi akompañador atu nune’e bele kontibui ba dezenvolvimentu ba komunidade, atu nune’e sai maduru liu tan ezemplar iha moris atu nune’e iha vantajen ba kliente sira atu hanoin no imita tuir, atu forma a’an rasik sai individu ne’ebé iha responsabilidade moral, sai masin no naroman ba ita nia komunidade, sociedade, igreja no nasaun. Atu dezenvolve adolecente nia mentalidade la fasil maibe presiza akompaña bei-beik atu nune’e kliente ne’ebé ita halo akompañamentu sai maduru liu tan, laos iha intelektual deit maibe iha mos atitude no komportamentu moral kanorin sira nian.





2.1.2   Akonselamentu
            Etimologikamente liafuan akonselamentu mai husi lian latin consilium signifika ho ou hamutuk (dengan atau bersama). Maibe husi dalen Anglo-saxon termus konseling mai husi liafuan sellan signifika entrega ou hato’o (menyerahkan atau menyampaikan).
Tuir peritu Tolbert 1959 ne’ebé kopia husi H. Prayitno no Erman Amti (2008:101) sita katak:
“Konseling adalah hubungan pribadi yang dilakukan secara tatap muka antara dua orang dalam mana konselor melalui hubungan itu dengan kemampuan-kemampuan khusus yang dimilikinya menyediakan situasi belajar dalam hal ini konseli dibantu untuk memahami diri sendiri, keadaannya sekarang dan kemungkinan keadaannya masa depan yang dapat konseling ciptakan dengan menggunakan potensi yang dimilikinya demi untuk kesejahteraan pribadi maupun masyarakat”.(Akonselu hanesan relasaun individu ne’ebé hasoru malu ho oin entre ema nain rua iha ne’ebé konsolador liu husi relasaun ne’e ho kapasidade privadu ne’ebé mak nia iha, oferese situasaun estuda, iha buat ne’e ajuda konseli atu komprende nia a’an, no kondisaun futuru ne’ebé nia kria, uja potensia atu hetan moris diak individualmente no mos iha komunidade).

Husi hanoin péritu nian ne’ebé iha leten hakerek nain foti rezumu katak kanorin hetan susesu iha futuru, presiza iha mudansa hanoin ne’ebé konstrutivu no iha motivasaun diak husi akopañador ho kapasidade privadu ne’ebé mak iha hodi akonsela kliente ne’ebé presiza akompañamentu. Individu sai susesu presiza iha komitmentu ne’ebé makas atu sai sussesu presiza inisiativa rasik no iha motivasaun forte. Tamba intimu husi liafuan motivasaun hafanu kanorin (kliente) atu foti desijaun ba moris. Motivasaun katak kondisaun psikolojika ne’ebé dudu ema ruma atu halo buat diak ruma. Tan ne’e liga ba prosesu akompañamentu no akonselamentu kanorin hetan prestasaun diak iha mudansa moris presiza iha motivasaun makas atu nune’e to’o iha mehi ne’ebé ita alkansa.

2.2         Tipu no Funsaun Akompañamentu
2.2.1   Tipu Akompañamentu 
Termus tipu akompañamentu hare ba situasaun ajudasaun ne’ebé hare husi parte prosesu reinkarnasaun (proses penampakan) desafiu ne’ebé kanorin hasoru. Ho liafuan seluk atu halo ajudasaun wainhira iha difikuldade, ne’ebé iha nanis ona, no difikuldade ne’ebé atu mosu, iha tipu akompanamentu ne’ebé bele fasilita kanorin sira mak hanesan tuir mai ne’e: Tipu Preventivu, Desenvolvimentu, Kurativu no Tratamentu
Tuir Péritu Mortensen no Schmuller, (1964:212) iha tipu ha’at ne’ebé presiza ita halao iha eskola.
a.      Tipu Preventivu
Iha tipu ida ne’e akompañador iha maneira ne’ebé suficiente no efetivamente ba kanorin sira nia problema, antes kliente ne’e hetan dezafiu ínisiu halo uluk prevensaun antes kanorin hetan problema ou difikuldade ne’ebé seriu tebes ba nia moris. Akompañador tenke fo motivasaun ne’ebé efektivu atu labele hamosu desafiu ne’ebé fo presaun ba kliente nia futuru.
b.      Tipu Dezenvolvimentu
Fo formasaun moralidade konaba fiar no moral ba kanorin sira atu hatene hili dalan ne’ebé mak los ba sira nia futuru. Liu-liu iha abilidade moris, atitude no komportamentu iha eskola, responsabilidade ba knar hirak ne’ebé manorin sira fo ba kanorin sira.
c.       Tipu Kurativu
Esfosu ajudasaun ne’ebé fo ba kanorin atu livre husi dezafiu ne’ebé estudante ne’e hasoru Exemplu: difisil atu hetan valores ne’ebé diak entaun presiza halo akompañamentu no akonselamentu ne’ebé efektivu atu nune’e bele fo kurativu ba dezafiu ne’ebé kanorin ne’e hasoru. Termus seluk husi tipu kurativu ida ne’e ita hanaran tipu korektivu katak halo koresaun ba lalaok ou atitude ne’ebé la tuir regulamentu eskola nian.
d.        Tipu Tratamentu
Esforsu ajudasaun ne’e nia signifikasaun atu defende saúde mentalidade kanorin sira nian liu husi prosesu tratamentu atu nune’e labele hamosu tan difikuldade ne’ebé hanesan. Liu husi tipu tratamentu ne’e sai kanorin ne’ebé efektivu iha prosesu aprendisajen.
Iha tipu akompañamentu ne’e hakerek nain hakarak klarifika katak iha tipu ha’at importante ba kanorin nia formasaun iha prosesu akompañamentu liu husi tipu preventivu presiza halo prevensaun antes kanorin hetan problema ou difikuldade ne’ebé seriu tebes ba nia moris. Akompañador nia papel principal fo motivasaun ne’ebé efektivu liu husi tipu dezenvolvimentu, formasaun moralidade kona fiar no moral ba kanorin sira atu hatene hili dalan ne’ebé mak los ba sira nia futuru ida ne’e atu bele hetan abilidade moris esfosu ajudasaun ne’ebé fo ba kanorin atu livre husi desafiu liu husi metódu tipu korektivu, iha prosesu tratamentu ne’ebé efektivu.

2.2.2   Funsaun Akompañamentu 
Iha funsaun akompañamentu ba kanorin sira importante tebes wainhira kanorin hetan problema ne’ebé seriu tebes ne’ebé fo impaktu tebes ba kanorin nia prosesu estudu. 
Tuir Andi Mapiare, (1984: 213)
“Bimbingan merupakan bagian integral dari pendidikan dalam lingkup sekolah.  Dalam pelaksanaan sifat-sifat tersebut bimbingan yang merupakan bagian integral  dari proses pendidikan, di selenggarakan dengan 3  fungsi  utama  yaitu fungsi penyaluran, fungsi pengadaptasian dan fungsi penyesuaian”.(Akompañamentu parte integradu husi prosesu aprendisajen iha ambiente eskola. Atu halao hahalok hirak ne’e akompañamentu fo sai iha funsaun importante tolu mak hanesan funsaun distibutivu, funsaun adaptivu, no funsaun adjutivu).

Husi hanoin peritu nian ne’ebé mensiona iha leten hakerek nain foti konkluzaun katak funsaun akompañamentu hanesan ajudasaun parte integradu ba karakteristiku kanorin sira nian, muda mentalidade atu nune’e labarik bele identifika nia hahalok kona ba valores sira, iha akompanamentu ida ne’e bele kapasita kanorin atu hatudu talentu ne’ebé mak iha liu husi aktividade extra kurikuler, atu nune’e labarik hetan akompañamentu ne’ebé suficiente ba moris atu nune’e  labele iha influensia negativu husi ambiente seluk iha responsabilidade moral ba funsaun tolu ne’ebé mensiona katak iha adaptasaun  ba ambiente sira liu husi distributivu ba adjustamentu hahalok no programa sira.






2.3     Objektivu Akompañamentu Iha Eskola
Teoretikamente objektivu akompanamentu ne’ebé formula husi péritu Cribbin no kopia husi Andi Mapiare (1984: 204) hato’o kategoria hitu iha objektivu akompañamentu.
a.     Pegembangan diri secara maksimum (maximum self development)
Dezenvolve a’an ho maximu hanesan prosesu forma ita nia a’an husi toman ida ne’ebé ladiak ba iha ida ne’ebé diak liu no kompletu atu nune’e sai ema ne’ebé diak liu atu bele fo vantajen moris ba ema hotu. Iha objektivu primeiru atu ajuda kliente oinsa dezenvolve a’an mesak liu husi aktividades sira iha eskola no mos iha igreja husi aktividade extra kurikuler hirak ne’e bele kapasita kanorin iha parte komportamentu no kapasidade intelektual.
b.      Arah diri yang sepenuhnya (ultimate self direction)
Lori ita nia a’an ba dalan ne’ebé los husi dalan ne’e bele fo vantajen ba moris atu nune’e kanorin bele sai maduru liu tan iha komportamentu no atitude moris hodi bele kria relasaun ne’ebé mak diak iha eskola no iha sociedade nia le’et.
c.     Memahami diri  (self understanding)
Maneira komprende nia a’an mak hanesan:
1.        Fo valorizasaun ne’ebé oinsa ita koñese di-diak ita nia a’an no komprende ita nia a’an ho lo-los liu husi hahalok ne’ebé hatudu ba ema seluk.
2.        Treinu hakerek ita nia karakteristiku rasik
3.        Evaluasaun vantajen no dezvantajen ba ita nia a’an rasik.
4.        Valores preoridade ba kanorin, saida mak importante ba moris iha intereaksaun lor-loron nian.
5.        Hare mudansa saida mak ita halo iha ita nia moris.
d.     Membuat keputusan pendidikan dan jabatan (educational-vocational decition)
Prosesu halo desizaun hanesan prosesu ne’ebé importante tebes iha servisu fatin no servisu organizasaun sira seluk. Prosesu halo desizaun ida ne’e ita mos bele aplika iha eskola, familia, individu ou iha fatin servisu.
e.     Penyesuaian (adjustment)
Halo’o adaptasaun kanorin sira nia prosesu aprendisajen, ba materia no mos ba fatin ambiente ne’ebé kanorin eskola. Adaptasaun ne’e halao tuir regulamentu eskola ne’ebé estabelese tiha ona.
f.      Belajar yang optimum di sekolah (optimum school learning)
Estuda maximu iha eskola ida, ne’e dehan katak iha atensaun diak ba ensino aprendisajen ne’ebé lao husi professores kada materia sira, liu husi mos exercicio sira, ne’ebé manorin diciplina sira fo ba kanorin.
g.     Pernyataan-pernyataan gabungan (omnibus statements)
Iha teknika akompañamentu ida ne’e ita bele halo akordu simples ida entre akompañador ho kliente atu nune’e liu husi akordu ne’ebé mak iha bele fo hanoin hikas fali kanorin se wainhira nia halo buat ruma ne’ebé la los tuir norma kode étika nian ba norma moral, husi akordu ida ne’e bele muda manorin nia mentalidade iha dezenvolvimentu moral.

Iha objektivu akompañamentu ida ne’e hakerek nain foti rezumu katak atu tulun kanorin sira atu bele koñese a’an hodi estuda didiak, liu-liu luta hasoru dezenvolmentu edukasaun hodi kompete ba moris, tamba xave ba futuru nasaun nian mak estudante iha responsabilidade moral no iha abilidade moris ne’ebé efikas, iha objektivu akompañamentu ne’e ajuda kanorin sira nia komportamentu, maduru iha fé etika no moral kanorin sira nian.Tamba ne’e liu husi akompañamentu ne’ebé efektiva, bele motiva kanorin atu estuda makas liu tan iha eskola laos deit parte intelektual deit maibe mos etika komportamentu. Ho ida ne’e iha objektivu balun ne’ebé bele haklaru prosesu akompañamentu no akonselamentu iha eskola.
2.4     Objektivu Programa Akompañamentu Ba Kanorin Jeralmente
Iha programa edukasaun iha eskola objektivu halo akompañamentu ba kanorin jeralmente.
Tuir peritu J.A Minalka (1971:205) objektivu atu:
a.     Dezenvolve justifikasaun no komprendesaun kona ba iha dezenvolvimentu eskola. Iha prosesu akompañamentu nia laran bele fasilita no tulun kanorin hotu-hotu atu bele, komprende prosesu akompañamentu ne’e rasik. Iha objetivu programa akompañamentu ba kanorin jeralmente atu fasilita estudante sira hotu atu bele imita no lao tuir regulamentu, programa, aktividade eskola nian ne’ebé trasa ona.
a.     Dezenvolve koñesementu kona ba mundu servisu, oportunidade no atitude servisu sira seluk. Iha prosesu akompañamentu ne’e mos bele fasilita no dezenvolve estudante sira nia koñesementu iha area servisu nian liu-liu etika servisu iha fatin ne’ebé deit.
b.     Dezenvolve kapasidade atu hili, aumenta koñesementu informasaun, oportunidade ho responsabilidade. Iha akompañamentu jeralmente ne’e mos bele fasilita no kapasita estudante nia koñesementu konaba informasaun no regulamentu eskola nian iha eskola.
c.     Hamosu konfiansa hasoru asuntu importante ema seluk no dignidade ema seluk. Iha akompañamentu ida ne’e iha hamosu konfiansa husi inan no aman kanorin nian no ema seluk wainhira labarik ne’e iha ona mudansa hahalok ba moris. Husi hahalok diak ne’ebé estudante sira hatudu bele dignifika eskola naran sei morin no diak.
2.5     Objektivu Programa Akompañamentu Ba Kanorin Espesifiku
Mak hanesan tuir mai ne’e:
a.         Atu rezolve problema no komprende ni-nia aan rasik. Iha prosesu akompañamentu ida ne’e bele fasilita kanorin individual atu nune’e liu husi hanorin sira ne’ebé akompañador fo ba estudante ne’e bele kompriende diak liu tan no aplika iha moris ho justu no dignu. Wainhira hakerek nain koalia konaba rezolve problema ba atitude rasik susar tebes, maibe liu husi akompañamentu no hanoin sira ne’ebé akompañador fo bele motiva ou guia ita ba dalan ne’ebé honestidade.
b.         Atu adapta difikuldades atu hatene ambiente rasik liu-liu ambiente eskola, familia, social, ekonomia no kultura. Atu hatene ambiente rasik laos fasil presiza uza maneira ida ne’ebé diak atu hasoru ambiente moris ne’ebe diferente, la fasil ba ema ida atu adapta ba situasaun moris, maibe hakas a’an nafatin hodi hasoru dezafiu hirak ne’ebé ita hasoru iha sosiedade nia laran.
c.         Identifika no rezolve problema
Liu husi akompañamentu ne’e, ita bele identifika problema ne’ebé mak labarik sira hasoru iha komunidade nia le’et no buka meius hodi bele rezolve problema refere no fo korajen nafatin ba sira hodi sira bele sai labarik ne’ebé mak diak iha familia no mos iha sociedade.
d.        Rezolve difikuldades husi tranferensia kapasidade, talentu sira liu husi edukasaun no servisu. Kapasidade estudante sira nian sei minimu tebes tamba ne’e mak presiza kapasita labarik sira nia koñesimentu liu husi talentu ne’ebé mak sira iha no kontinua nafatin fo motivasaun ba sira hodi sira bele haklean talentu ne’ebé mak sira iha.
e.         Presiza ideias husi parte seluk husi liur konaba problema ou difikuldade ne’ebé labele rezolve iha eskola. Profesores presiza halo kooperasaun ho inan aman, autoridade lokal no mos Entidade sira seluk hodi fo hanoin no mos bele fahe informasaun ba estudante sira kona ba problema ne’ebé mak akontese laho rezolvidu. Presiza halo dialogu hodi nune’e sira bele komprende no intende diak liu tan.
Husi argumentu peritu nian, hakerek nain foti konkluzaun katak: Objektivu programa akompañamentu importante tebes ba futuru kanorin sira atu intende liu tan kona ba norma sira ne’ebé ita aplika iha eskola no sociedade. Kanorin iha konsiensia moral atu simu nia a’an, hatene lori a’an, bele rezolve desafius sira hotu no hili buat ne’ebé diak hodi halo adaptasaun ba nia a’an rasik no ambiente atu nune’e labele iha intendementu ne’ebé ladun favoravel ba kanorin nia formasaun humanu.





2.6      Korelasaun Akompañamentu no Akonselamentu
Tuir M. Surya (1988:12) hato’o ideias katak:
“Bimbingan sebagai suatu proses yang diberikan terus menerus dan sistematis dari pembimbing kepada klien untuk mencapai perkembangan yang maximal dan penyesuaian lingkungan. (Akompañamentu hanesan prosesu ida ne’ebé fo kontinuasaun no sistematika husi akompañador ba kliente atu bele to’o iha desenvolvimentu ne’ebe masimu no halo adaptasaun ho ambiente)”.

Husi argumentu hirak ne’ebé iha leten hakerek nain hakarak subliña katak Akompañamentu mak ajudasaun individu ne’ebé akompañador halo ba kliente atu koñese nia a’an rasik ho realidade sira hotu, atu nune’e sai ema ida ne’ebé iha vantajen moral ba dignidade moris nudar ema humanu. Rezolve nia problema rasik, iha prosesu akompañamentu ida ne’e lao ba bei-beik atu ajuda no dezenvolve nia moris raik iha sosiedade no nasaun. Akompañamentu ida ne’e hanesan prosesu ajudasaun ne’ebé fo ba individu atu dezenvolve nia kapasidade intelektual tulun estudante atu:
a.         Komprende A’an Rasik (Self understanding)
Komprende a’an rasik hanesan parte husi koñesementu ba ita nia a’an rasik atu to’o privadu ne’e maduru ba tempu ne’ebé mai. Tamba ne’e komprende no simu ita nia a’an, valor ne’ebé importante iha moris. Wainhira ita kompriende a’an ita mos bele muda futuru.
b.        Simu A’an (Self acceptance)
Dala barak ema barak susar tebes atu simu nia a’an ho frakeza ne’ebé mak iha, maibe ita konsiente atitude simu ita nia a’an ne’e valores morais ne’ebé importante iha ita nia moris, wainhira ita simu ita nia a’an rasik ho orijinalidade ne’ebé iha ita mos bele simu ema seluk. 
c.         Mata Dalan A’an Rasik (Self direction)
Sai matadalan ba ita nian a’an rasik, hodi lori ita nia a’an ba dalan ne’ebé los, bele fo vantajen ba ita nia moris tuir lalaok moris ne’ebé harmonia.
d.        Realiza Iha Moris (Self realization)
Husi hahalok moral ne’ebé ita aprende ou hetan husi akompañador presiza realiza iha ita nia moris liu husi hahalok lor-loron ne’ebé ita hatudu ba belun sira, mestre, autoridade, familia, vijinhu no ema seluk ne’ebé besik ita.

2.7         Funsaun Halo Akompañamentu no Akonselamentu Iha Eskola
Sugyono (1987:14) hatete katak iha funsaun tolu ne’ebé importante iha akompañamentu no akonselamentu mak hanesan:
a.         Funsaun Transferensia (Distributivu)
Funsaun transferensia mak funsaun akompañamentu  atu ajuda halo tranferensia ba estudante atu hili programa edukasaun ne’ebé iha eskola, hili area  espesialidade rasik,  modelu eskola ou hili servisu ne’ebe tuir talentu no hakarak  tuir modelu moris. Iha parte seluk funsaun ida ne’e mos ajuda estudante no tau iha grupo estuda  ba labarik ne’e.
b.        Funsaun Adaptasaun (Adjustivu)
Funsaun adaptasaun mak funsaun akompañamentu ajuda estudante atu halo adaptasaun ne’ebé saudável. Iha tekniku akompañamentu espesifikamente iha tekniku akonselamentu, ajuda akompaña estudante sira atu sai maduru ho rezolve sira nia problema no dificuldade rasik. Funsaun ida ne’e tulun alunus sira atu dezenvolve nia a’an rasik ho optimalidade.
c.         Funsaun Adaptivu
Funsaun adaptivu mak funsaun akompañamentu, iha parte spesialmente funsionariu eskola nian ba mestre sira ne’ebé halo  adaptasaun  ba programa aprendisajen ho maneira ne’ebé especial ba necesidade  estudante sira nian. Iha funsaun akompañamentu ne’e hato’o dadus konaba maneira no nesecidade no kapasidade ou mos dificuldadedes ne’ebé estudante  sira infrenta. Tan ne’e mak mestre sira haka’as a’an hodi halo planu de aula estudu nian ba estudante sira. Ho ida ne’e estudante hetan esperencia estuda talentu, profisaun, nesecidade, komitmentu ne’ebé mak sira iha.
Iha funsaun tolu ne’e hakerek nain foti konkluzaun katak funsaun akompañamentu no akonselamentu iha eskola importante ba kanorin (kliente) satu dezenlolve atitude moris, komportamentu no pontualidade atu bele sai base ne’ebé fundamentu ba manorin sira nia professionalismu. Funsaun transferensia mak atu ajuda halo tranferensia ba estudante atu hili programa edukasaun ne’ebé iha eskola, hili area  espesialidade rasik,  modelu eskola ou hili servisu ne’ebé tuir talentu no hakarak  tuir modelu moris. Funsaun adaptasaun atu ajuda estudante atu halo adaptasaun ne’ebé saúdavel. Iha tekniku akompañamentu oinsa rezolve sira nia problema no dificuldade rasik. Funsaun adaptivu, iha parte spesialmente funsionariu eskola nian ba mestre sira ne’ebé halo  adaptasaun ba programa aprendisajen ho ida ne’e estudante hetan esperensia estuda  no iha komitmentu atu aprende.

2.8     Prinsipiu Sira Iha Akompañamentu no Akonselamentu Iha Eskola
Prinsipiu hanesan matadalan resultadu aktividade teoretiku ne’ebe implementa iha kampu Prayitno, (1997:219).
Prinsipu akompañamentu no akonselamentu ne’ebé infeita ho referensia balun mak hanesan tuir mai ne’e :
1.         Atitude no komportamentu hanesan espellu ba  ita nia klamar. Uniku ne’e fo inspirasaun ba aspeitu individu ema ida-idak nian. Prinsipiu akompañamentu mak fo buat ne’ebe mak uniku atitude no komportamentu ema ida idak nian, atu fo asistensia ba ema ida  presiza uja maneira ne’ebe  los no justu.
2.         Kada individu iha diferensia no iha ninia nesecidade sira seluk. Tamba ne’e atu fo akompañamentu atu efektivu liu presiza hili teknika-teknika ne’ebe iha relasaun diferensia no nesecidade individu sira seluk.
3.         Akompañamentu ho prinsipu atu indika ba ajudasaun atu ema ne’ebé ajuda hetan tulun atu ema ida ne’e bele rezolve rasik nia problema.
4.         Iha prosesu akompañamentu ema ne’ebé atu halo akompañamentu tenke ativu no inisiativu barak ho ida ne’e prosesu akompañamentu nia prinsipu centraliza ba ema ne’ebé akompaña
5.         Prinsipu referal presiza halo akompañamentu. Ida ne’e mosu tamba problema ne’ebé mosu resolve la ho resolvidu husi eskola (Petugas bimbingan). Atu rezolve problema ida ne’e presiza entrega ba akompañador ou ba organizasaun seluk ne’ebé iha profesionalismu ba ida ne’e.
6.         Iha etapa ínisiu ba akompañamentu iha prinsipu atu hahu ho aktividade identifikasaun nesecidade no desafius sira ne’ebé individu hasoru wainhira halo akompañamentu.
7.         Prosesu akompañamentu iha prinsipu halao ho fleksivel relasaun nesecidade ida ne’ebé akompaña no kondisaun moris komunidade nian.
8.         Programa akompañamentu no akonselamentu iha eskola tenke iha relasaun ho programa eskola refere.Tamba esforsu akompañamentu ninia papel atu regulariza iha prosesu edukasaun atu to’o iha objektivu edukasaun.
9.         Atu halao’o akompañamentu  no akonselamentu iha eskola presiza mos ema ne’ebé iha espesialidade iha area akompañamentu. Husi ida ne’e nia serbisu hamutuk ho sira seluk ne’ebé inklui mos serbisu akompañamentu nian.
10.     Programa akompañamentu no akonselamentu iha eskola presiza mos fo valores ne’e sistematiza. Objektivu fo valor ne’e atu hatene etapa rezultadu no benefisiu ne’ebé iha husi programa akompañamentu. Prinsipu ne’e hanesan etapa evaluasaun husi servisu akompañamentu no akonselamentu. Lolos etapa husi evaluasaun ne’e signifika ne’ebé importante. Iha parte seluk ita fo valor rezultadu aumentu ba programa akompañamentu no akonselamentu (Prayitno, 1997:219).
Husi argumentu ne’ebé iha leten hakerek nain foti rezumu katak intensaun prinspal husi prinsipu akompañamentu no akonselamentu iha eskola mak atitude no komportamentu ema ida-idak nian, atu fo asistensia ba ema ida, presiza uja maneira ne’ebé los no justu. Akompañamentu ne’ebé efektivu presiza hili teknika-teknika ne’ebé iha relasaun diferensia no nesecidade individu sira seluk. Hodi rezolve problema individual papel akompañamentu atu regulariza prosesu edukasaun atu to’o iha meta objektivu edukasaun nian.

Programa akompañamentu no akonselamentu iha eskola presiza mos fo valores ne’e sistematiza. Objektivu fo valor ne’e atu hatene etapa resultadu no benefisiu ne’ebé iha husi programa akompañamentu. Prinsipu  ne’e hanesan etapa evaluasaun husi servisu akompanamentu akonselamentu.

2.9     Papel Professor da Turma Iha Aktividade Akompañamentu no Akonselamentu Iha Eskola
Implementasaun aktividade akompañamentu no akonselamentu tuir lansamentu kurikulu bazeia ba kompetensia fo rezultadu ba prosesu aprendisajen. Tamba ne’e pepel professor da turma hodi halo aktividade akompañamentu no akonselamentu importante tebes iha prosesu aprendisajen.
Tuir matenek nain Sardiman, (2001:142) dehan katak iha papel sia (9) ba manorin sira atu halo aktividade akompañamentu no akonselamentumak:
a.     Informador, mestre mak esperança no hanorin alunus sira ho informativu, laboratoriu, estudu baze, informasaun kona ba aktividade akademiku.
b.     Organizador, manorin mak investedor aktividade akademiku, silabus, horario aprendisajen no seluk tan.
c.     Motivador, manorin mak nudar motivador ba alunus sira wainhira sira hetan difikuldade iha prosesu aprendisajen
d.    Director, manorin tenke akompaña aktividade estudu labarik sira nian,tuir planu ne’ebe sira mehi ba sira nia futuru.
e.     Ínisiadora, manorin mak hamosu idea iha prosesu aprendisajen
f.      Transmitadora,  manorin foti desijaun hodi habelar lialos iha edukasaun no matenek
g.     Fasilitador,  manorin fo fasilidade  atu fasilita prosesu aprendisajen.
h.     Mediador, manorin hanesan mediador iha prosesu aprendisajen
i.       Evaluador, manorin iha maturidade atu observa prestasaun kanorin sira nian iha area akademiku,atitude social, atu determina katak estudante ne’e iha mudansa ka lae.
2.10     Akompañamentu iha Eskola Ensino Básico 30 Cíclo
Eskola Ensino Básico 30 Cíclo hanesan edukasaun formal ne’ebé ninia nesesidade barak tebes komparasaun ho eskola I0 no II0 Cíclo. Objektivu institusional luan tebes ho nia kondisaun área ne’ebé kompleksu. Iha ínisiu ne’e mak kanorin aprende atu sai sidadaun ne’ebé diak, ho ni-nia karakteristiku, koñesementu no kapasidade kontinuasaun estudu nian. Iha eskola refere primera vez estudantes hasoru manorin sira ne’ebé ho nia karekteristiku privada, metódu ne’ebé diferente tebes.
Iha ínisiu ne’e mak labarik komesa adapta tama etapa adolesente nian injeral puberdade no fase ínisiu adolesente ho karakteristiku individual, ego centris. No susar tebes atu domina husi ema adultu sira.
Relasaun ho ida ne’e matenek nain Ch. Buhler (1984:214) hetan katak periode ida ne’e hanesan periode transisaun ne’ebé mundu labarik hetan influensia. Iha realidade rua ne’ebé iha prosesu dezenvolvimentu ne’e:
a.         Desevolvimentu ne’e fo influensia atu livre husi familia no maduru iha dezevolvimentu seksu.
b.         Iha tipu dezenvolvimentu ne’ebé hamosu problema iha atitude moris nian iha parte biologicos no psikologicos.

Inplikasaun husi kondisaun rua ne’e relasaun eskola no labarik mak akompañamentu iha Eskola Ensino Básico 30 Cíclo presiza iha estandarte, husi ajudasaun espesifiku iha planu no estratejia ne’ebé fundamentu atu halao akompañamentu iha tarjetu ne’e.

2.11     Fundamentu Akompañamentu Ne’ebé Presiza Ho Atensaun
a.         Oinsa kombate problema
Atu kombate problema tenke iha inisiativa rasik, rona ideas husi parte hotu liu-liu rona no imita manorin akompañamentu nia ideias konstrutivu hodi haforsa ita nia karakteristika ba moralidade humana nian hodi nun’e halo prevensaun ba hahalok brutalismu.
b.         Hakarak sai ema ida
Hakas a’an atu sai ema ne’ebé diak maduru iha matenek no fiar nain, atu nune’e familia no komunidade fo nafatin konfiasa ba ita.
c.         Nesesidade
Akompañamentu hanesan nesecidade ida atu akompañador halo ba individu ida nia moris ho objetivu atu hetan futuru ne’ebé mak diak no sussesu.
d.         Diferente individu
Dalaruma kliente iha diferente karakteristiku oinsa akompañador nia metódu atu konvense sira nia mentalidade no karakteristiku moris.
e.         Oinsa dudu ita atu sai maduru
Liu-husi akompanamentu ne’e halo ita sai maduru liu tan iha valor moris nudar ema humanu ida.




2.12     Objektivu Akompanamentu Iha Eskola Ensino Básico 30 Cíclo
Objektivu akompañamentu iha eskola Ensino Básico 30 Cíclo hanesan atu ajuda kanorin atu hasoru difikuldades sira, rezolve problema ne’ebé infrenta, lori nia a’an rasik ba dalan ne’ebé los. Akompañamentu nia objektivu antes atu hetan tratamentu akompañamentu kanorin iha ona kapasidade atu:
1.         Rezolve difikuldade hodi hatene a’an.
2.         Tahan difikuldades sira ne’ebé relasaun ho ambiente eskola familia no sosiedade.
3.         Hasoru dezafius hodi identifika no rezolve problema ne’ebé infrenta.
4.         Hasoru difikuldade no tranfere kapasidade, hakarak no talenta iha área edukasaun.
2.13          Manorin
2.13.1    Definisaun Manorin
Tuir Maulo Martin no Herman Sulaiman (2006: 90) hateten katak:
“Guru adalah tenaga pengajar yang menddidik anak secara sistematik dalam institusi pendidikan formal dan informal. Guru adalah pahlawan tampa di kenal tanda jasa.” (Manorin mak edukador ne’ebé hanorin kanorin sira liu husi prosesu aprendizagen ho planeadu no sistemátiku iha instituisaun edukasaun formal no informal ne’ebé bolu ho naran mestre. Mestre hanesan heroi ne’ebé la hetan rekoñesementu méritu).

Relasaun ho diviza ne’e, manorin hanesan heroi ne’ebé la hetan rekoñesementu sinal meritu (Pahlawan tampa kenal tanda jasa) ne’e hanesan forma esforsu ida ba ninia knar ne’ebé halo nu’udar manorin ida, hodi forma estudante sira. Husi argumentu hirak ne’ebé iha leten atu klarifika katak professor mak humanu neʼebé profesionalismu iha sosiedade nia laran, la haré ba tinan, maske ho osan ne’ebe suficiente ba nia nesecidade, manorin prontu nafatin iha kualker tempu atu eduka estudantes sira ho pasciência, laran luak, resposabilidade, badinas no pontualidade.
Tanba ne’e manorin maka humanu ne’ebé bele hanorin no fahe hanoin ba labarik sira tuir knar no profisaun profesional ne’ebé mak nia iha ho responsabilidade atu hala’o ninia kna’ar ne’ebé los tuir profisaun ne’ebé nia hili no iha kapasidade atu bele forma estudante sira sai maduru iha fiar hodi bele kompete ba dezenvolvimentu nasaun nian.
2.13.2    Manorin Relijiaun
Relasaun ho Professor da Religião, Maulo Martin no Herman Sulaiman (2006:133) sita katak:
“Guru Agama adalah tenaga-tenaga pendidik yang menurut profesi memegang dan menguasai materi-materi mengenai ilmu keagamaan”. (Manorin relijiaun mak rekursu  sira ne’ebe eduka kanorin ho profisaun domina siensia sira kona ba relijiaun nian).

Mestre relijiaun mak humanu ne’ebé iha moralidade forte tebes atu eduka kanorin sira tuir dalan Maromak nia ho lo-los, manorin relijiaun nia papel eduka kanorin sira tuir doutrina uma kreda katolika nian oinsa hanorin, eduka, evanjeliza Maromak nia liafuan diak ba ema hotu. Knar manorin relijiaun importante tebes iha edukasaun formal tantu eskola katólika no eskola privada sira iha teritóriu Timor laran tomak, papel manorin relijiaun eduka no hanorin moral ba kanorin sira atu hakbesik ba Maromak liu husi atitude moris lor-loron nian hodi haroman ho Bíblia ou sagrada eskritura sira no jesus nia liafuan diak sira iha testamentu foun nian.
Iha konseitu katólika, tuir Kusuma wanta (1983:35-36)
ʺBiasanya memangil guru agama adalah katekis".
 (Sempre bolu mestre relijiaun ho termu katekista).

Se mak katequista ne’e? katekista mak ema kristaun katólika ne’ebe sarani ona, tantu kleiru no leigu ne’ebe Na’i Maromak bolu no delega atu evanjeliza Maromak nia liafuan ba ema. Versaun ne’e Jesus rasik dehan ba Nia apóstolu sira: “Ne’e duni lao ba hanorin nasaun hotu-hotu; sarani sira hodi aman, hodi oan no hodi espíritu santu nia naran” hanorin sira tuir buat ne’ebé Hau hanorin ba imi” (Mat. 28:19) klaru liu tan no haroman liu tan iha evangellu (Mc.16:15-16) “Lao ba mundu tomakba haklaken liafuan diak ba buat hotu-hotu”. Ema ne’ebe fiar no simu batismu sei hetan maksoin maibe ema ne’ebé la fiar sei hetan todan.
Husi evanjelista sira nia hanoin ne’ebé iha leten hakerek nain hakarak klarifika katak Mestre relijiaun mak edukador ne’ebé tuir profisaun sira domina materia ciência relijiaun ou ita bolu dehan katequista ne’ebé iha kontestu doutrina katólika nian tantu ema kleirus ou leigus ne’ebé Nai Maromak fihir atu sai manu ain, atu haklaken Na’i nia liafuan diak. Tamba ne’e ema ne’ebé iha profisaun nudar professor relijiaun iha dever atu akompaña estudante sira, iha prosesu aprendizajen liu-liu iha atitude no komportamentu moral labarik sira nian, atu nune’e liu husi akompañamentu bele fo benefísiu dezenvolvimentu moral ba estudante sira. Nudar Mestre relijiaun ou katequista iha obrigasaun moral atu lori labarik sira besik Maromak, hanorin no eduka nafatin, atu nune’e estudante sira maduru liu tan iha fiar ba Jesus.

2.14          Desenvolvimentu Moral
2.14.1    Moral
Etimologikamente lia-fuan moral mai husi lian latin "mosʺ (tunggal) "Mores" (jamak) liafuan estimadu "Moralisʺ. Modelu jamak ʺMores" hanesan: toman, hahalok norma ou lei sira. Filosofiku moral hanesan filosofia praktis ne’ebé estuda konaba hahalok ema humanu, atitude diak no a’at relasaun ho finalidade moris humanu nian. Terminolojia seluk ho nia signifikasaun hanesan mak etika, ʺethiek" iha lian Belanda "ethicsʺ iha lian inglês. Signifikasaun etika mai husi lian Gregu: ʺethos" (Etos) katak toman, hahalok. Wainhira koalia kona ba moral, sei lases husi komportamentu ema nian relasaun ho edukasaun moral labarik iha uma no iha eskola.



Tuir  Suwarno (1988:10) sita katak:
"Ajaran pendidkan moral adalah orang yang mempunyai etika, mengerti dan memakai suara hati dengan ajaran-ajaran bahasa hati “super ego.
(hanorin edukasaun moral mak humanu ne’e iha etika, komprende no uja sentimentu fuan, no hanorin liafuan fuan nian)ʺ.

Mandamentu ba edukasaun moral mak ema ne’ebé iha étika hanesan kompriende no uja konsiensia kona ba normas-normas sira hodi halo tuir. Edukasaun moral ida ne’e ita bele dehan forma ita nia kakutak ou liafuan fuan nian atu nune’e ita bele uza konsensia ne’e ho diak hodi bele aplika iha ita nia moris lor-loron, sai sidadaun ne’ebe kualidade ba igreja no nasaun iha abilidade, konsesia moral ne’ebe diak.
Matenek nain M. Qurais Shibab (2007:23) reforsa tan katak:

"Pendidikan agama sebagai suatu usaha yang ditunjukan kepada siswa yang masih muda, untuk mengembangkan perbuatan dan tingkahlaku spiritual menurut doktrin katolik. (Edukasaun relijiaun hanesan esforsu ida ne’ebé hatudu ba estudantes sira ne’ebé foinsae, atu sira bele haburas atitude ou komportamentu liu-liu iha parte isin lolon no klamar tuir doutrina katólika)ʺ.

Tan ne’e edukasaun moral relijiaun importante tebes ba labarik sira ne’ebé dezenvolve iha parte físiku, biológiku no psikológiku atu nune’e sira bele kompriende didiak hahalok ida ne’ebé mak positivu ou negativu. Tamba ne’e professor religiaun nia papel atu akompaña nafatin estudante iha prosesu aprendizajen buka explika didiak ba labarik sira katak hahalok ou atitude ne’ebé ladiak kontra Maromak nia liafuan.

2.14.2    Moral Nia Dezenvolvimentu
Menurut  Piaget (1997)
ʺPerkembangan moral sebagai proses internalisai, norma moral masyarakat relasi dengan kapasitas yang tertera pada kehidupan sehahi-hari. (Dezenvolvimentu moral hanesan prosesu internalizasaun valores ou normas komunidade relasaun ho kapasidade ne’ebé adapta a’an ho regulamentu ne’ebé iha ita nia moris loron-loron)".

Tan ne’e dezenvolvimentu moral iha aspeitu kognitivu atu hatene buat diak no a’at ou los ka sala, aspeitu afektivu atitude kamportamentu moral ida ne’e tenke praktika. Husi péritu nia pensamentu iha leten hakerek nain foti rezumu katak atitude mak hahalok ne’ebé priense ho ideia ruma positivu no iha valor atu fiar lialos ne’e. Valor mak buat ne’ebé ita espera, fiar no sente ne’e to’o objektivu liu husi atitude no komporatamentu. Moral hanesan buat ne’ebé abstratu husi valores. No mosu ho realidade konktetu husi atitude nakloke ho realidade. Hahalok atitude mosu liu husi praktika moral, iha kategoria positivu ou simu neutralidade ou la konkorada, labarik ne’ebé iha hahalok positivu atu simu valores moral iha espresaun liu husi hahalok ne’ebé simpatia no intereaksaun ho valor ba ema seluk ne’ebé haleu, hanesan simu, apoiu, suporta, fo atensaun no partisipasaun iha aktividade grupu. Hahalok moral ne’ebé neutru iha ekspresaun komportamentu la suporta ou la simu ba valores ne’ebé iha komunidade. Atitude moral ne’ebé negativu iha espresaun ho hahalok la simu ne’ebé ho emosaun hahalok negativu hanesan sente dezanima, triste, hirus, kontra valores moral ne’ebé iha komunidade.






KAPÍTULU III
METÓDU PESKIZA

3.1         Dezeña Peskiza
Metodu peskiza nu’udar ponte ida ne’ebé ema uza hodi hakletek iha leten atu to’o iha objetivu peskiza nian. Metodu peskiza sai hanesan alternativa ida atu defini pasu ruma hodi utiliza iha momentu peskiza iha area ne’ebé sai tarjetu ona hodi buka no halibur dadus. Problema ne’ebé kestiona husi peskizador mak manorin  nia akompañamentu no akonselamentu ba dezenvilvimentu moral. Tan ne’e, peskizador hili atu uza metodu peskiza kuantitativu ho forma deskriptivu, ne’e mak peskiza ne’ebé ho objetivu atu deskreve kondisaun ka fenomena ruma ho sistematiku, faktuál no ezatu kona-ba faktu sira no karakteristiku ba objetu peskiza refere. Nune’e mós peskiza refere nu’udar meius ida atu hatene no hamosu buat foun inklui detekta ka deskobre faktus ida ne’ebé bele hala’o ba metódu sientifika sira.
Uza aprosimasaun metódu kuantitativu ho objetivu atu deskreve situasaun reál kona-ba rekursu umanu sai fator importante iha prosesu dezenvolvimentu edukasaun nian. Liu husi aprosimasaun ne’e, bele fasilita peskizador hodi komprende klean liu tan profisaun manorin nian ba prosesu akompañamentu no akonselamentu iha eskola atu nune’e bele hatene klean liu tan kona ba dezenvolvimentu moral kanorin nian.
3.2         Instrumentu Ou Material Peskiza
3.2.1   Populasaun
Populasaun hanesan objektu hotu-hotu ne’ebé sentru ba peskiza. Mak hanesan orgaun ou instituisaun ruma ne’ebé iha ni-nia fasilidades no rekursu humans. Peskiza polulasaun ne’e halo atu ita bele hatene saida mak iha populasaun ne’e nia laran. Objektu husi populasaun ne’e  peskiza halo analizasaun ba dadus sira tuir metódu kuantitativu iha organizasaun ou instituisaun. Institusaun ne’ebé ita koalia iha ne’e mak instituisaun edukasaun, iha instituisaun ne’e nia laran objektu ne’ebe importante mak hanesan: Edifisiu Eskola, Sala de Aula, Meja, Kadeira, Mestre no Estudante.
Tuir matenek nain Sugyono (2010:  80) relata katak:

Populasi adalah wilayah generalisasi yang terdiri atas: obyek atau subyek yang mempunyai kualitas atau karakteristik tertentu yang di tetapkan oleh peneliti untuk di pelajari dan kemudian di tarik kesimpulanya.Jadi populasi bukan hanya orang, tetapi juga obyek dan benda-benda alam yang lainya. (Populasaun hanesan area jeneralizasaun ne’ebe kompostu husi: objetu no subjetu ne’ebe iha kualidade ou karakteristika rasik husi peskizador atu halo estudu analizasaun no populasaun laos humanu deit maibe objetu ou sasan natureza sira.)


Bazeia ba ideia ne’ebé iha leten, hakerek nain foti rezumu katak populasaun mak total ba objektu no subjektu ne’ebé iha ni-nia karakteristika uniku ne’ebé iha husi peskiza nain atu estuda no analiza hodi foti rezumu husi peskiza. Ho ida ne’e sai hanesan populasaun ba peskiza ida ne’e mak Eskola Ensino Basíco 30 Cíclo São Tiago-Hera ho total alunos 78 Pessoas kompostu husi feto 35 no mane 43 no manorin 12 Pessoas no iha sala de aula 5.
3.2.2 Amostra
Tuir sugyono (2014:49) Amostra mak parte husi representatante populasaun, ne’ebé sei hili atu representa populasaun hodi husu nia opiniaun kona ba problema ne’ebé atu observa. Amostra ne’ebé sei reprezenta estudantes Ensíno Básico Basíco 30 Cíclo São Tiago-Hera hamutuk ema nain rua nulu (20) klasse 70 ano reprezenta nain 10 kompostu husi feto 5 no mane 5  klasse 80 ano reprezenta nain 10 komposu husi feto 5 no mane 5 total respondente hamutuk
n=20 (amostra).
3.3         Instrumentu Peskiza
Tuir Sugyono, (2010:222) iha nia livru metodologia peskiza hateten katak iha peskiza kuantitativu, ida ne’ebé sai instrumentu no sasan peskiza mak peskizador rasik.

3.4         Tekniku Akumula Dadus
Dadus ne’ebé peskiza atu analiza iha relasun ho problema ne’ebé hakerek nain kestiona iha téze ida ne’e. Mak foti husi respondente sira hotu ne’ebé sai nudar tarjetu iha peskiza ida ne’e.

Tuir Kunto (2007:18) maneira koleksaun dadus iha oin tolu mak hanesan tuir mai ne’e :
3.4.1  Intrevista
Intrevista nu’udar teknika komuikasaun direta entré peskizador ho hatan-na’in, tuir informasaun ne’ebé relevante ho nesesidade peskiza nian. Intrevista hanesan metodu, maneira ka dalan ida ne’ebé peskizador utiliza atu rekolla dadus ho asaun komunikasaun direta liu husi relasaun ka kontaku privadu entré peskizador ho informador. Intrevista sai asaun importante ida hodi rekolla dadus iha bazé peskiza ne’ebé hasoru malu ho informante liu husi dada lia klean, eskrita no gravasaun ba prosesu komunikasaun.
3.4.2  Kestionáriu
Kestionariu hanesan lista ka formasaun perguntas husi peskizador ne’ebé professores, inan aman no komunidade no kanorin sira atu responde tuir realidade ne’ebé iha. Objektivu fahe kestionariu atu buka informasaun ne’ebé klaru ba problema ruma ne’ebe iha signifikativu husi peskiza ida ne’e.
3.4.3  Observasaun
Tuir Rianto Andi, (2010:70) hatete katak observasaun nu’udar dadus atu koresponde no kompleta ba problema peskiza ne’ebé hala’o mós ho maneira hare’e katak atu observa ba indikasaun ne’ebé prova ona
Hakerek-nain konklui de’it katak observasaun nu’udar tekniku rekolla dadus ida ho metódu observa diretamente ba fenomena peskiza nian ne’ebé hala’o husi peskizador iha kampu. Iha momentu utiliza tekniku refere, ema nia matan presiza tebes atu haree sa indikasaun ne’ebé monitoriza iha fatin peskiza nian. Durante prosesu peskiza nian, saida mak ita akapta husi matan bele hakerek no kontinua prosesa hodi halo analiza ba dadus refer.

3.5     Variavél Peskiza
Tuir Riduwan, (2004: 15) iha ninia livru metóde peskiza hateten katak konstrusaun karakteristika ne’ebé ema Persija atu observa.
Tuir definisaun ne’e harak foti ninia significa katak variável mak peskizasaun atrbuitu ne’ebé bele uza ema, ou objetu seluk iha ninia variasaun ne’ebe peskizador termina ona atu observa no foti ninia konkluzaun.
Baseia ba hipótese ne’ebe iha ka esplika tiha ona iha antes, nune’e variável ne’ebé uza iha peskiza ne’e mak:
a.         Akompañamentu no akonselamentu manorin nu’udar variável livre ka indenpenden ho sinbolu X
b.         Benefisiu dezenvolvimentu moral nu’udar variável la livre ka dependen ho sinbolu Y











3.6     Tekniku Halibur Dadus
Teknika halibur dadus hakerek nain foti husi péritu Riduwan (2009:86) konba oinsa lalaok prexe kestinariu tuir variavel ida-idak, variavel ne’ebé hakerek nain sita katak ne’e mak variavel livre ka indenpenden ho sinbolu X no la livre ka dependen ho sinbolu Y ho ida ne’e atu haklaru liu tan hare tabela iha kraik ne’e:
Tabela I: Tabela Kategoria Valores Nian
No
Kategoria
Pontus
1
Konkorda liu
5
2
Konkorda
4
3
Neutru
3
4
La konkorda
2
5
La konkorda liu
1
Fontes: Sugyono (2010:137), 2016
Atu bele hatene rezultadu analizasaun dadus nian mak peskiza nain presiza perpara Pontus kestiunariu ho perguntas sira ba respondente mak hare iha tabela tuir mai ne’e:
Tabela II: Indikasaun Perguntas Variavel (X) no (Y)
No
Perguntas
Kl
K
N
LK
LKL
1
Husi akompañamentu no akonselamentu ne’ebe manorin sira halo iha vantajen ba imi ka lae?





2
Oinsa imi nia hanoin se iha eskola ida la hanorin estudantes sira kona ba moral?





3
Ita konkorda ou lae se wainhira etudante ida tolok iha area eskola nian?





4
Ita konkorda ka lae se wainhira alunus baku malu iha eskola?





5
Konkorda ka lae se wainhira estudante ida kontra nia inan no aman?





6
Atitude ne’ebe ladiak fo impaktu ba ema nia dignidade?





7
Hatudu hahalok diak ne’e hatudu katak estudante ne’e iha valor moral ka lae?





8
Ema ne’ebe ajuda inan aman ne’e iha valor hahalok moral ka lae?





9
Konkorda ka lae se ita respeita ema seluk nia opiniaun?





10
Konkorda ka lae se wainhira ita halo sala ema seluk fo hanoin ba ita?






3.7         Teknika Analiza Dadus
Analiza dadus nu’udar tekniku importante ne’ebé sei utiliza iha momentu peskiza no sei kontinua hodi halo elaborasaun ba dadus tomak ne’ebé rekolla ona husi peskizador. Iha peskiza kuantitativu, analiza dadus halo antes peskizador tun ba kampu, durante peskizador hala’o peskiza iha kampu, too aprezenta rejultadu peskiza. Analiza dadus hahu dezde peskizador termina fokus to’o halo rejultadu relatoriu remata. Nune’e tekniku analiza dadus implementa momentu planeia peskiza too peskiza remata.
Nune’e tuir Bogdan (sita husi Sugyono), esplika katak analiza dadus nu’udar prosesu buka no organiza dadus ne’ebé hetan husi rejultadu intervista, dokumentu sira iha kampu, no materiál seluk ho sistematiku nune’e fasil atu komprende no nia deskobrimentu (temuannya) bele informa ba ema seluk (Sugyono, 2014:21)
Atu hetan pursentu husi respondente ba item hirak ne’e baseia aspeitu peskizasaun mak hakerek nain formula tuir (Negoro 1998:13)
Nota Badak:      P= ferkuensia distribusaun
f= frekuensia husi resposta
n= total respondente (amostra)
(frekuensia per total respondent vezes 100%)

















KAPÍTULU IV
AKOMPAÑAMENTU NO AKONSELAMENTU MANORIN   RELIJIAUN NE’EBE FO BENEFISIU  DESENVOLVIMENTU MORAL BA ESTUDANTES ENSINO BASÍCO 30 CÍCLO SÃO TIAGO-HERA

4.1     Dezeña Jeral kona ba Eskola Ensino Basíco 30 Cíclo São Tiago-Hera.
Atu dezenvolve nasaun República Democratica de Timor Leste presiza iha rekursu umanu ne’e sufisiente atu dezenvolve ita rain. Atu kria rekursu humanu ne’ebé sufisiente mak ministeriu edukasaun no estadu Timor Leste kria eskola sira, sai hanesan kondisaun atu haburas no kria rekursu humanu ne’ebé iha kualidade ba dezenvolvimentu nasaun foun ida ne’e.Tamba eskola hanesan fundamentu ba edukasaun ne’e rasik. Ordenamentu eskola sira iha Timor- Leste fahe ba kategoria rua:
1.         Eskola ne’ebé organiza husi estadu liu husi ministeriu edukasaun nia mahon ne’ebé ita hanaran “Escolas Públicas”.
2.         Eskola ne’ebé organiza husi organizasaun privada sira ne’ebé ita hanaran”Escolas Privadas ou Escolas Católicas”
Eskola Ensino Basíco 30 Cíclo São Tiago hanesan instituisaun edukasaun katólika ne’ebé existe iha postu administrativu Cristo-Rei, Suku Hera, ne’ebé organiza no responsavel husi padre pároku, ne’ebé tutela iha fundasaun São Paulo nia mahon, Diosese de Dili.

Figura 1: Grafiku Totalidade No Persentajen Kanorin Baseia Ba Sexu No Kada Turma
 Grafiku Persentajen Baseia Ba Sexu



Figura 2: Grafiku Totalidade Tuir Sexu
4.4.2 Situasasaun Estudantes Eskola EB 30 Cíclo São Tiago, Hera
Tabela II: Total Estudantes Tinan 2016 No Pursentu
No
Klase
Total
Obs
Pursentu
1
70 ano
35
Sala 1
45%
2
80 ano
43
Sala 2
55%
HAMUTUK
78
100%

Tabela ne’ebé iha leten klase70 ano ho total 35 pessoas no klase 80 ano ho total 43 pessoas hamutuk 78 no iha sala de aula tolu. Tamba ne’e husi total ne’ebé limitadu hakerek nain foti reprezenta kada klase ema nain 10 ho total respondente husi klase rua ne’e hamutuk 20 respondente.
n=20 (amostra)
Figura 3 Total Estudante Bazeia Ba Kada Klase
4.1.3   Kondisaun Manorin
Tuir dadaus ne’ebé mak iha professores ne’ebé hanorin iha eskola EB 30  Cíclo São Tiago- Hera hamutuk 12 pessoas kompostu feto 5 no mane nain 7. Bazeia ba posizaun nain 8 kontratadu misaun nian no nain 1 voluntariu ho nivel edukasaun mak hanesan: Licenciatura nain 8 finalista nain 4. Atu klaru liu tan hare tabela tuir mai.
Tabela III: Dadus Professors Baseia Ba Nivel Edukasaun No Pozisaun
Sexo
Nivel Edukasaun Manorin
Pozisaun
Total
M
F
Lic.
Bach.
Finalista
Func
Contratadu
Volont

7
5



-


12


8
-
4










11
1

HAMUTUK
12

Figura 4: Grafiku Totalidade No Persentajen Manorin Sira Bazeia Ba Sexu

Figura 5: Grafiku No Persentajen Ba Manorin Sira Bazeia Ba Nivel Edukasaun

Figura 6: Grafiku No Persentajen Manorin Bazeia Ba Estatus Profisaun Funsionariu




4.5  Sasukat Rejultadu Peskiza
4.5.1   Karakteristika No Dadus Respondente
Tabela IV: Dadus Respondente
No
Klase
Total Respondente
Total Jeral
M
F
1
70 ano
5
5
10
2
80 ano
5
5
10
Total
10
10
20

Total respondente (amostra) ne’ebé kompostu husi estudante 70 ano no 80 ano ne’ebé sai nudar respondente reprezenta kada klase 70 ano feto 5 no mane 5 no 80 ano feto 5 no mane 5 total respondente hamutuk 20 ne’ebé hili husi peskizador atu sai respondente ba kestionariu variabel ne’ebé peskizador uza mak variabel livre ka indenpenden ho sinbolu X=5 no la livre ka dependen ho sinbolu Y=5 total indikador hamutuk 10 ho maneira hili lima resposta nian.
Tabela V: Tabela Kategoria Valor
No
Kategoria
Pontus
1
Konkorda liu
5
2
Konkorda
4
3
Neutru
3
4
La konkorda
2
5
La konkorda liu
1

4.5.2        Analiza Rezultadu  Dadus
Iha analizasaun rezultadu kestionariu ba respondente ne’ebé hetan iha terenu, tantu husi rejultadu intervista, perguntas kestinariu no metódu observasaun sira, peskiza nain sei uza metódu analiza kuantitativu, tuir rezultadu real iha terenu, dadus fiksu hirak ne’ebé rekolla hamutuk hodi analiza klean liu tan. Ho ida ne’e atu fasilita peskizador atu hetan dadus fiksu mak ita sei formula tuir Péritu Negoro iha ensiklopedia matematika (1998:13) mak hanesan:
Nota Badak:      P= ferkuensia distribusaun
f= frekuensia husi resposta
n= total respondente (amostra)
(frekuensia per total respondent vezes 100%)
4.6   Perguntas Kestinariu Ba Kanorin
1.     Husi akompañamentu no akonselamentu ne’ebé manorin sira halo, iha vantajen ba imi ka lae?
n=20 (Amostra)
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
13
65%
2
Konkorda
4
20%
3
Neutru
2
10%
4
La konkorda
1
5%
5
La konkorda liu
0
0%
HAMUTUK
20
100%

Tuir rezultadu ne’ebé respondente sira fo ho nia persentajen la konkorda liu iha 0% la konkorda 5% neutru 10% konkorda 20% no konkorda liu 65% husi peresentajen ne’ebé iha iha 65% konkorda liu husi akompañamentu no akonselamentu ne’ebé manorin sira halo iha eskola. Ho persentajen ne’ebé iha hakerek nain foti konkluzaun katak husi rejultadu ne’e hatudu positivu tebes iha prosesu akompañamentu nia laran.
2.     Oinsa imi nia hanoin se iha eskola ida la hanorin estudantes sira kona ba moral?
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
5
25%
2
Konkorda
7
35%
3
Neutru
4
20%
4
La konkorda
2
10%
5
La konkorda liu
2
10%
HAMUTUK
20
100%

Husi respondente ne’ebé iha hatudu katak konkorda liu iha persentajen 25% konkorda 35% neutru 20% la konkorda 10% la konkorda liu 10% husi total persentajen ne’e iha konkorda valor 35% hatudu katak kanorin sira konkorda konaba hanorin moral iha ensino aprendisajen nia laran. Tamba moral importante tebes ba kanorin nia prosesu aprendisajen nian.




3.     Ita konkorda ka lae se wainhira estudante ida tolok iha area eskola nian?
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
0
0%
2
Konkorda
0
0%
3
Neutru
5
25%
4
La konkorda
6
30%
5
La konkorda liu
9
45%
HAMUTUK
20
100%

Husi persentajen ne’ebé iha hatudu katak maioria la konkorda liu ho 45% la konkorda 30% neutru 25% konkorda 0% la konkorda 0% hakerek nain foti konkluzaun katak maioria la konkorda liu 35% katak iha eskola la hanorin kanorin sira konaba koalia lia foer maibe eduka sira oinsa respeita malu tamba ne’e iha pesentajen ne’ebé iha hatudu positivu katak labarik kompriende oituan konaba hahalok ne’ebé diak no a’at.

4.     Ita konkorda ka lae se wainhira alunus baku malu iha eskola?
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
0
0%
2
Konkorda
2
10%
3
Neutru
1
5%
4
La konkorda
16
80%
5
La konkorda liu
1
5%
HAMUTUK
20
100%

Husi tabela ne’e hatudu katak la konkorda liu iha 5% la konkorda 80% neutru 5% konkorda 10% konkorda liu 0% husi rezultadu respondente ne’ebé iha maioria la konkorda ho persentajen 80% katak alunos maioria la simu wainhira estudante sira baku malu iha eskola ida ne’e hatudu katak hatun moralidade estudante nian iha eskola tantu fatin públiku no halo foer imajen eskola nian.

5.    Konkorda ka lae se wainhira estudante ida kontra Inan no Aman?
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
0
0%
2
Konkorda
0
0%
3
Neutru
5
25%
4
La konkorda
12
60%
5
La konkorda liu
3
15%
HAMUTUK
20
100%

Husi persentajen ne’e la konkorda liu 15% la konkorda 60% neutru 25% konkorda 0% no konkorda liu 0% iha persentajen ne’ebé a’as mak 60% husi la konkorda. Hakerek nain foti rezumu badak katak se wainhira kanorin ida kontra nia inan no aman tuir doutrina kristaun katolika ita kontra Nai Maromak nia ukun fuan ha’at katak sei hamtauk aman no inan ho nai ulun sira. Wain hira ita kontra ita nia inan no aman ita kontra hasoru Nai  Maromak nia ukunfuan rasik.

6.      Atitude ne’ebé ladiak fo impaktu ba ema nia dignidade?
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
10
50%
2
Konkorda
5
25%
3
Neutru
3
15%
4
La konkorda
2
10%
5
La konkorda liu
0
0%
HAMUTUK
20
100%

Husi rezultadu ne’ebé mak iha la konkorda liu 0% la konkorda10% neutro 15% konkorda 25% konkorda liu 50% husi persentajen konkorda liu mak a’as ho  50%  hakerek nain hakarak afirma katak atitude ne’ebé la diak fo impaktu ba ita ema nia dignidade humana. Ema sei hato’o liafuan mal edukasaun se wainhira ita halo attitude ou hahalok ne’ebé la monu ba ema seluk nia laran.

7.      Hatudu hahalok diak ne’e katak estudante iha valor  hahalok moral ka lae?
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
12
60%
2
Konkorda
4
20%
3
Neutru
3
15%
4
La konkorda
1
5%
5
La konkorda liu
0
0%
HAMUTUK
20
100%

Rezultadu persentajen husi respondente ne’ebé hatudu la konkorda liu 0% la konkorda 5% neutru 15% konkorda 20% konkorda liu 60% husi total persentajen ne’ebé mak iha maximu persentajen, iha valor ne’ebé a’as mak konkorda liu ho pursentu 60% konkorda liu wainhira kanorin sira hatudu hahalok diak ba ema seluk se iha prestasaun moral ne’ebé diak wainhira kanorin ida hatudu hahalok diak ba ema seluk.



8.     Ema ne’ebe ajuda inan aman ne’e iha valor hahalok moral ka lae?
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
11
60%
2
Konkorda
4
20%
3
Neutru
3
15%
4
La konkorda
1
5%
5
La konkorda liu
1
5%
HAMUTUK
20
100%


Husi rejultadu persentajen kestionatiu nian  5% la konkorda liu 5% la konkorda 15% neurtu konkorda 20% no konkorda liu 60% husi rejultadu 60% mak valor ne’ebé maximu konkorda liu. Husi ne’e hakerek nain konklui katak ema ne’ebé ajuda inan no aman ne’e signifika katak iha konsensia moral ne’ebé diak ba nia inan no aman hahoris rasik. Tulun inan no aman ne’e atitude ne’e iha valor positivu ba moris.

9.    Konkorda ka lae se ita respeita ema seluk nia opiniaun?
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
10
50%
2
Konkorda
3
15%
3
Neutru
3
15%
4
La konkorda
3
15%
5
La konkorda liu
1
5%
HAMUTUK
20
100%

Iha rejultadu ne’ebé mak iha persentajen ne’ebé la konkorda liu 5% la konkorda 15%, neutru 15%, konkorda 15%, konkorda liu 50% iha pesentajen maximu mak 50% konkorda liu signifika katak respeitu ema seluk nia opiniaun ne’e mos atitude no valor moral ida ne’e importante iha ita ema humanu nia viajen moris nian.

10.      Konkorda ka lae se wainhira ita halo sala ema seluk fo hanoin ba ita?
No
Kriteria
Frekuensia
Pursentu
1
Konkorda liu
9
45%
2
Konkorda
10
50%
3
Neutru
1
5%
4
La konkorda
0
0%
5
La konkorda liu
0
0%
HAMUTUK
20
100%

Husi rezultadu respondente nian la konkorda liu 0% la konkorda 0% neutru 5% konkorda 50% konkorda liu 45% valor maximu husi total respondente 50%  hakerek nain hakarak konklui katak rezultadu ida ne’e signifikativu tamba kanorin iha hanoin diak tebes atu hakarak rona ema seluk nia hanoin ne’ebé diak hodi fo valor ba nia moris rasik. Sai ema ne’ebé maduru presiza rona ema seluk nia akonselamentu moral atu nune’e bele muda ita nia futuru moris nian.





4.7  Analiza Rezultadu Dadus Statistika
Iha analizasaun rezultadu kestionariu ba respondente ne’ebé hetan iha terenu, tantu husi rejultadu intervista, perguntas kestinariu no metódu observasaun sira, peskiza nain sei uza metódu analiza kuantitativu, tuir rezultadu real iha terenu, dadus fiksu hirak ne’ebé foti tau hamutuk hodi analiza klean liu tan. Ho ida ne’e atu fasilita peskizador atu hetan dadus fiksu mak ita sei formula tuir péritu Negoro iha ensiklopedia matematika (1998:13) mak hanesan
Nota Badak:   
P= ferkuensia distribusaun
f= frekuensia husi resposta
n= total respondente (amostra)
(Frekuensia per total respondente vezes 100%)
   
Iha analizasaun ida ne’e hakerek nain konklui katak persentajen ferkuensia bo’ot liu tamba ne’e tuir hakerek nain halo analizasaun katak iha duni benefisiu signifikativu husi prosesu akompañamentu iha eskola Ensíno Básico 30 Cíclo Católica São Tiago-Hera. Atu to’o iha metas, presiza akompañador halo akompañamentu bei-beik atu nune’e bele hetan benefisiu signifikativu. Tamba ne’e manorin relijiaun nia papel importante iha prosesu ensino aprendisajen nian iha sala laran no mos tempu intervalu ou aktvidade extra kurikuler sira seluk. Iha analizasaun estatistika ne’e peskiza nain hetan husi terenu liu husi prensementu kestionariu husi kanorin ho total respondent n= 20(respondente) hakerek nain foti rezumu katak iha prosesu akompañamentu ba kanorin iha eskola ensino Básico 30 Cíclo Católica São Tiago-Hera. Iha duni benefisiu signifikativu ba dezenvolvimentu moral kanorin sira nian maibe iha prosesu akompañamentu presiza halo akompañamentu bei-beik atu to’o iha metas 100% husi akompañamentu no akonselamentu ida ne’e.tuir analizasaun estatistika husi rezultadu ne’ebé mak iha P=53%  prosesu akompanamentu iha  eskola husi manorin iha duni rezultadu positivu maibe falta 47% atu kompleta 100% ne’e hatudu katak presiza akompañamentu kontinuasaun iha eskola refere atu to’o iha metas fileiras aprendisajen nian.
















KAPÍTULU V
KONKLUZAUN NO SUJESTAUN

5.1     Konkluzaun
Bazeia ba rezultadu peskiza nia relasaun ho titlu téze hakerek nain hakarak hola konkluzaun katak edukasun moral iha prosesu akompañamentu no akonselamentu importante tebes ba kanorin sira nia futuru. Sai joven ne’ebé futuru nasaun nia laos hare deit kapasidade intelektual maibe hare mos oinsa moralidade kanorin sira nian. Ema ne’ebé matenek iha abilidade ne’ebé diak iha edukasaun moral ne’ebé forte, atitude no komportamentu ne’e diak no iha responsabilidade.
Atu edukasaun moral kanorin sira nian lao ho susesu presiza ema hotu nia kontribuisaun no servisu hamutuk, inan no aman, manorin, autoridade, entidade tomak, institusisan goveru no religiosas sira. Tamaba agora dadauk iha nasaun foun ida ne’e iha labarik barak ne’ebe hetan presaun makas husi hahalok violentu, drogas, prostituisaun, mete arte marciais no hahalok krime sira seluk, tamba falta formasaun husi kanorin sira konaba maneira akompañamentu no akonselamentu. Tamba ne’e tuir peskizador nia hanoin katak presiza iha edukasaun formal ida liu husi edusaun formal sira atu guia estudante ba dalan ne’ebé los, dalawain estudante ne’ebé iha kapasidade intelektual mak halo hahalok violentu tamba influensia husi epoka modernizasaun.
Akompañamentu no akonselamentu manorin relijiaun nian presiza implementa iha eskola iha teritoriu Timor laran tomak no implementa iha kurikulu edukasaun moral relijiaun nian tamba manorin relijiaun sai xave importante ba moralidade kanorin sira nian no kanorin sira atu hetan benefisiu moral husi atitude no komportamentu ne’ebé sira aprende, iha fileiras aprendisajen nian.
Bazeia ba atitude hirak ne’e ho dalan ida ne’ebé diak tenke lori sai joven liu-liu estudante sira sai husi fileira brutalismu no hahalok violentu mak uma kreda katólika forma ona agente pastorais ne’ebé hetan formasun husi institutu, atu sai masin no naroman ba estudante no joven uma kreda no nasaun.

5.2     Sujestaun
Ikus liu hakerek nain hakarak atu hato’o pontus sira ne’ebé presiza hare mak hanesan tuir mai ne’e:
1.         Husu ba institutu halo koperasaun ho minísterio da educação atu kria sistema no kurikulu akompañamentu no akonselamentu nian ba kanorin sira.
2.         Husu ba minísterio da educação atu kopera hamutuk eskola sira hotu atu kria kondisaun kona ba prosesu akompañamentu no akonselamentu iha kada eskola.















BIBLIOGRAFIKA
LIVRUS
Mappiare Andi. 1984. Pengantar Bimbingan dan Konseling Di Sekolah. Surabaya; Usaha Nasional
Martin dan Sulaiman. 2006. Filsafat Pendidikan Keguruan. Jakarta; Masagung.
Negoro 1998 Ensiklopedi Matematika, Yoyakarta
Prayitno H. no Amti Erman. 2008 Dasar-Dasar Bimbingan dan Konseling. 
Asdi mahasatya, Jakarta.
Sugiyono, 2010. Metode Penilitian Kuantitatif, Kualitatif dan R & D. Bandung: Alfabeta, cv.
Suster M. Agusta. 1984. Pendampingan Muda-Mudi. Yogyakarta. Warung Sahabat.
Setiardja, A. Gunawan 1990. Dialektika Hokum dan Moral. Yogyakarta: Kanisius
Tjahjadi Lili S.P 1991. Hukum Moral. Yogyakarta: Kanisius
Thomas Lickona 1991. Pendidikan Karakter, Mendidik Siswa Menjadi Pinter dan Baik. Cortland: New York.
Walgito B. 1984. Bimbingan dan Penyuluhan di Sekolah Yogyakarta: Yayasan Penerbitan Fakultas Psikologi UGM.
DOKUMENTUS
Alkitab Deuterokanonika  (lembaga alkitab Indonesia 2006) Jakarta
The Asia Foundation, 2004. Constituição da República Democrática de Timor-Leste.
WEBSITE
Sutikno, M Sobry. Peranan Guru Dalam Membangkitkan Motivasi Belajar Siswa.  http/www. Asian Brain.Com.

Posted by at

No comments:

Post a Comment

Subscribe to: Post Comments (Atom)